Thảm họa Làng Nủ: Những bài học sống còn

Theo các nhà khoa học, một bài học có thể rút ra từ thảm họa Làng Nủ là cần xem xét những nơi có vị trí tương tự, có cùng đặc điểm địa hình địa chất, về thủy văn, về hình thái dòng chảy, để có cách phòng tránh an toàn. Tự động phát Ngày 2.10, tại Trường ĐH Khoa học tự nhiên (ĐH Quốc gia Hà Nội ) diễn ra hội thảo khoa học "Thảm họa Làng Nủ - nguyên nhân và giải pháp phòng tránh". Tại hội thảo, các chuyên gia địa kỹ thuật đã báo cáo kết quả ban đầu nghiên cứu về cơ chế lũ bùn gây ra thảm họa Làng Nủ sáng 10.9, từ đó đưa ra khuyến nghị phòng chống tái diễn thảm họa tương tự. Thảm họa Làng Nủ: Vực dậy sau đau thương và những bài học sống còn Khối lượng sạt lở 1,6 triệu m Theo PGS-TS Nguyễn Châu Lân, Trường ĐH Giao thông vận tải, ông cùng TS Nguyễn Tuấn Nghĩa, Trường ĐH Thủy lợi, thuộc nhóm nhà khoa học được tỉnh Lào Cai mời lên tìm địa bàn tái định cư cho người dân thôn Làng Nủ ngay sau khi xảy ra trận lũ quét lịch sử. Sau chuyến thực địa này, nhóm của PGS Lân đã có một số kết quả bước đầu mô phỏng tái hiện lũ thôn Làng Nủ. Về nguyên nhân gây lũ bùn phá hủy thôn Làng Nủ, PGS Lân và TS Nghĩa xác định là do cường độ mưa cao trong ngày 9.9 và lượng mưa tích lũy trong 3 ngày bão số 3 (bão Yagi) quá lớn gây trượt lở khối lượng lớn, tích tụ vật liệu vào đoạn co hẹp, tạo đập tạm thời. Đập vỡ vào thời điểm khoảng 6 giờ sáng 10.9, với vận tốc dòng chảy quá lớn kèm bùn đá, khiến lũ bất thình lình đổ ập xóa sạch thôn Làng Nủ. Hiện trường vụ lũ quét, sạt lở vùi lấp toàn bộ thôn Làng Nủ ngày 10.9 ẢNH: TUẤN MINH Khi xảy ra mưa lớn thì địa phương thành lập những tổ đội chủ động đi rà soát để phát hiện những dòng chảy tạm thời, dòng chảy liên tục, nếu thấy cây cối hoặc đất đá lấp các dòng chảy đó thì khẩn trương khai thông. Trong tài liệu của chúng tôi có khoảng 20 trường hợp trượt lở gây thiệt hại lớn do các nguyên nhân kiểu như thế này. Nếu phát hiện sớm thì chúng ta có thể phòng tránh bằng các giải pháp tương đối đơn giản. GS Đỗ Minh ĐỨC Trường ĐH Khoa học tự nhiên (ĐH Quốc gia Hà Nội) Nơi phát sinh trượt lở là đá thuộc hệ tầng núi Con Voi. Ở đó đá bị ép phiến mạnh cắm dốc 40 - 50 độ, hướng chảy cắm phía đông bắc. Các vật liệu tạo dòng chảy chủ yếu là gneiss biotit, đá phiến thạch anh biotit, thấu kính đá hoa. Vùng phát sinh trượt trên đỉnh núi Con Voi có cao độ 774 m, vùng ảnh hưởng dưới cùng (thôn Làng Nủ, là vùng lắng đọng bùn đá) có cao độ 160 - 200 m. Chiều dài dòng lũ bùn đá (từ đỉnh núi Con Voi xuống thôn Làng Nủ) là 3,6 km. Diện tích ảnh hưởng của dòng lũ bùn đá là khoảng 38 ha. Chiều sâu tích tụ dòng bùn là 8 - 15 m, nơi sâu nhất khoảng 18 m, vận tốc dòng chảy tối đa là 20 m/giây (rất lớn). Thời gian chảy từ trên núi xuống (cho cả quãng đường 3,6 km) là khoảng 10 - 15 phút. Căn cứ vào dữ liệu lượng mưa/giờ ngày 9.9 (57 mm/giờ) cho thấy việc trượt lở đất đá đã có thể xảy ra từ ngày 9.9. Nhưng dòng chảy của nó bị co hẹp lại ở cách điểm phát sinh trượt khoảng 2 km, tạo đập dâng tạm thời. Sáng 10.9, lượng mưa tích lũy ở đây đạt 633 mm (là mức rất cao, bằng 1/4 lượng mưa trung bình cả năm ở Lào Cai). Do áp lực của nước dâng lên mà đập tạm bị vỡ, lũ bùn đá tràn và lan rộng xuống phần quạt (hình quạt) do địa hình phẳng bên dưới (thôn Làng Nủ) lúc 5 giờ sáng 10.9. Theo tính toán của nhóm PGS Lân, ở đỉnh núi Con Voi lớp vỏ phong hóa dày tới 40 m, tạo nên một vùng trượt lở khối lớn với thể tích lên đến 1,6 triệu m3. Dấu hiệu cảnh báo PGS Nguyễn Châu Lân cho rằng lượng mưa/giờ là yếu tố rất quan trọng dẫn tới phát sinh trượt lở. Khảo sát nhanh ở một vài điểm trượt lở khác, nhóm nghiên cứu thấy có thể đưa ra con số cần khuyến cáo là lượng mưa/giờ lớn hơn 40 mm/giờ, kèm theo đó là lượng mưa tích lũy trên 250 mm. Cả hai yếu tố này cộng lại sẽ gây trượt lở/lũ bùn đá. Còn theo GS Đỗ Minh Đức, Khoa Địa chất, Trường ĐH Khoa học tự nhiên (ĐH Quốc gia Hà Nội), trước khi xảy ra khối trượt lớn, thường chúng ta khó phát hiện dấu hiệu sắp có trượt lở. Tuy nhiên, khối trượt lớn chỉ xảy ra khi có biến dạng lớn, mà dấu hiệu tiên quyết là khe nứt tách trên sườn dốc, do đó có thể nhìn vào dấu hiệu này để phát hiện sớm khối trượt lớn. Do đó, cần thường xuyên rà soát thủ công, dùng flycam để rà soát. GS Đức khuyến cáo: "Một điểm cần lưu ý, dù đã có một số khe nứt nhưng vẫn không dẫn ngay đến trượt lở . Trong quá trình canh tác, người dân có thể xóa nhòa dấu vết của khe nứt. Nhưng cần nhớ, một khi đã xuất hiện khe nứt, mái dốc sẽ không thể tự liền lại được nữa và nguy cơ trượt lở luôn tiềm ẩn. Khi đã xuất hiện vết nứt nghĩa là xuất hiện nguy cơ trượt lở, bắt buộc phải có giải pháp thì mới an toàn cho người dân. Nếu không có giải pháp công trình (phòng chống trượt lở) thì phải có giải pháp di chuyển người dân trong vùng ảnh hưởng tới nơi an toàn hơn". Lào Cai mưa rất lớn, Làng Nủ lại bị chia cắt Ở đâu thì an toàn? PGS Nguyễn Ngọc Trường, nguyên cán bộ Khoa Địa chất, Trường ĐH Khoa học tự nhiên (ĐH Quốc gia Hà Nội), thì cho biết theo quan sát của ông, cả 37 ngôi nhà bị lũ vùi lấp ở Làng Nủ hoàn toàn được làm trên địa hình nón phóng vật (một thuật ngữ địa chất, là dạng địa hình bồi tụ, thường nằm dưới chân sườn núi, đồi có hình nửa cái nón, vật liệu ở đỉnh thô, càng xuống dưới chân vật liệu càng nhỏ). Không chỉ ở Làng Nủ, ở vùng Tây Bắc có rất nhiều nơi người ta làm nhà trên địa hình như vậy. Thực tế cho thấy đã xảy ra sạt lở, lũ quét, lũ ống, gây nên thiệt hại rất nhiều, ở những nơi có địa hình nón phóng vật, chẳng hạn TX.Mường Lay. "Trên cơ sở kết quả đã nghiên cứu, liệu có khôi phục được lại bề mặt nón phóng vật, trên cơ sở đó ta dự báo về nguy cơ bị lũ quét trên địa hình này? Theo tôi, bề mặt địa hình nón phóng vật chỉ có thể là đất canh tác, không thể quy hoạch đất ở", PGS Trường nêu ý kiến. GS Đỗ Minh Đức đồng ý với nhận định trên. Ông nói: "Việc người dân định cư trên địa hình dạng nón phóng vật tạo nên yếu tố tiềm ẩn nguy cơ xảy ra hiểm họa rất lớn. Hiện tại có nhiều nơi tuy chưa vấn đề gì nhưng không loại trừ sẽ gặp thảm họa tương tự Làng Nủ. Đây là vấn đề có tính chất lịch sử, văn hóa. Trong thời gian tới cần những quyết sách rất quyết liệt, để di chuyển người dân đến khu vực an toàn. Chúng tôi cũng rất chia sẻ với chính quyền và người dân địa phương, bởi nói thì dễ nhưng việc tìm được một nơi phù hợp để di chuyển các hộ dân, đặc biệt là kinh phí đầu tư cho việc di chuyển đồng thời đảm bảo sinh kế cho người dân thực sự là vấn đề nan giải. Chắc cần giải quyết từng bước một". Cũng theo GS Đỗ Minh Đức, tất cả sông suối ở miền núi nước ta được hình thành do xâm thực đứng là chính. Cho nên, một cách tự nhiên, nếu không bị chi phối bởi ảnh hưởng kiến tạo thì sông suối chảy theo chiều thẳng, tức là chảy từ trên xuống. Nhưng thực tế cho thấy có những con suối uốn cong nhiều lần, là do trong quá khứ có hiện tượng khối trượt lấp dòng chảy, khi dòng chảy hồi phục thì nó bắt buộc chảy vòng qua khối trượt lớn đó. GS Đỗ Minh Đức nhận định: "Dấu hiệu rất dễ nhận dạng khu vực đã từng có khối trượt lở tạo nghẽn dòng là dòng suối đổi dòng liên tục. Ngay quanh khu vực Làng Nủ, khi lên đó, chúng tôi nhận thấy có những thôn ở cạnh những dòng suối uốn quanh liên tục. Vì thế chúng tôi đã khuyến cáo địa phương là trong kế hoạch tái định cư thì tính đến cả những thôn nằm trong vùng đất thấp cạnh những con suối có mức độ uốn cong đáng kể". Phòng chống lũ quét do trượt lở đất đá Theo GS Đỗ Minh Đức, khối trượt lớn xảy ra lân cận sông, suối, đất, đá tràn vào, kết hợp với năng lượng dòng chảy hiện có, dịch chuyển nhanh, mạnh, phạm vi tác động và khả năng gây thiệt hại sẽ rất lớn. Vì thế người dân và chính quyền địa phương cần chủ động rà soát dọc các suối nhánh, dòng chảy phát hiện đoạn nghẽn dòng. Chính quyền địa phương cần phát huy vai trò của các cán bộ cơ sở thôn, bản, tổ, đội thanh niên xung kích phòng tránh thiên tai (lưu ý, trên một dòng chảy có thể có một hay nhiều điểm nghẽn). "Kinh nghiệm này chúng tôi đã làm với một số tỉnh miền Trung. Khi xảy ra mưa lớn thì địa phương thành lập những tổ đội chủ động đi rà soát để phát hiện những dòng chảy tạm thời, dòng chảy liên tục, nếu thấy cây cối hoặc đất đá lấp các dòng chảy đó thì khẩn trương khai thông. Trong tài liệu của chúng tôi có khoảng 20 trường hợp trượt lở gây thiệt hại lớn do các nguyên nhân kiểu như thế này. Nếu phát hiện sớm thì chúng ta có thể phòng tránh bằng các giải pháp tương đối đơn giản", GS Đỗ Minh Đức chia sẻ. PGS Lân cũng nhận định, hiện nay nhiều tỉnh đang có tình trạng sạt trượt nhiều. Cũng đã có một số nơi hình thành khe nứt. Đối với các vị trí đã hình thành vết nứt: che phủ bạt, hoặc tấm HDPE dùng thép đóng ghim xuống, không cho nước ngấm tiếp tục vào khe nứt; đào hệ thống rãnh đỉnh thoát nước, không cho nước ngấm trực tiếp vào khu vực có vết nứt; thoát nước ngang ở khu vực mái dốc. Ví dụ cao tốc Hạ Long - Vân Đồn biện pháp thoát nước ngang rất hiệu quả. "Làm gì để phòng tránh trượt lở? Thế giới có hai cách, công trình và phi công trình. Giải pháp công trình: chúng ta đã nghiên cứu, đã có giải pháp ngoài thực tế. VN đang có dự án do Tổ chức JICA (Nhật Bản) giúp. Chúng ta làm đập sabo (tiếng Nhật), là đập ẩn để chắn giữ đá lại, còn nước chảy qua. Đập này đang được thi công ở bản Piệng, xã Nặm Păm, H.Mường La, Sơn La . Thứ hai, chúng ta có lưới thép cường độ cao có thể giữ được đá lại, đã được thi công ở Quảng Trị cho một cái thủy điện. Còn giải pháp phi công trình hiện đang thực hiện lập các bản đồ cảnh báo, làm quy hoạch, tìm vị trí thuận lợi để di tản người dân…", PGS Lân nói. Bài học từ Làng Nủ Theo PGS Lân, một bài học có thể rút ra từ thảm họa Làng Nủ là cần xem xét các nơi có vị trí tương tự, có cùng đặc điểm địa hình địa chất, về thủy văn, về hình thái dòng chảy, để có cách phòng tránh an toàn. Nếu tính toán, phân tích được các yếu tố an toàn như nhà đến suối bao xa, ở chiều cao bao nhiêu mét so với bờ suối… thì có thể tìm được vị trí định cư an toàn. Nhưng để làm được điều này cần nhiều tính toán khác, từ các chuyên gia trong các chuyên ngành khác nhau của ngành địa chất. GS Đỗ Minh Đức cho biết trong quá trình nghiên cứu, ông và các đồng nghiệp phát hiện trong quá trình sản xuất, đặc biệt là việc trồng cây keo lai, ở vùng đất dốc, có liên quan mật thiết tới việc hình thành các khối trượt lớn (đặc biệt là ở khu vực miền Trung). Vì thế, trong mùa mưa bão, người dân cần đề phòng có trượt lở ở khu vực các mái dốc rừng sản xuất đã qua một vài lần khai thác, đặc biệt là nơi trồng keo lai. Ngoài ra, các khu vực bên cạnh taluy đường giao thông, nhà ở, hoặc nơi có hoạt động trên mái dốc như xây dựng công trình, tháp viễn thông, đường dây tải điện… đều cần được lưu ý.